Meedoen. Erbij horen. Dezelfde keuzes maken. Social media, e-commerce en internet leren ons dat veel mensen zich sociaal laten manipuleren. Bewust en onbewust. Rond het coronadebat is de spraakverwarring inmiddels compleet dankzij alle desinformatie op social media. Hoe kunnen we dat tegengaan, vraagt mediadeskundige Tonie Broekhuijsen zich af. Of is dat ijdele hoop?
Het coronadebat begint Trumpiaanse-vormen aan te nemen. Het giert alle kanten op, en vaak de bocht uit, getuige de idiote uitspraken van sommige politici. Ook op straat en de werkplek is de focus ver te zoeken: de discussie verplaatst zich razendsnel van economische recessies en faillissementen tot nalatige politici en het ‘eigen schuld, dikke bult’-principe, efficiency versus religieuze bedenkingen en het nut van het hoesten in de elleboog. Op verschillende plekken heerst inmiddels een wapenstilstand: 'Agree to disagree' is de favoriete uitspraak van mijn boekhandelaar, het eens zijn dat je het niet met elkaar eens bent, maar daar blijft het dan ook bij.
Verspreiding fake news
Hoe is het mogelijk dat we in zo’n bizarre spraakverwarring terecht zijn gekomen? Is Facebook de schuldige? YouTube? Internet in z’n algemeenheid? Waarom kunnen we de pandemie niet zonder beschuldigingen, complotten en onheilsprofeten te lijf?
Vooropgesteld: van corona weet ik weinig. Ik ben geen gezondheidsspecialist, dus over het hoe en wat van corona, de vleermuizen en het Chinese complot, de manier waarop vaccinaties tot stand komen, houd ik liever mijn mond. Ik doe braaf wat ervan mij wordt verwacht, omdat ik er nog steeds vanuit ga dat de overheid het beste met u en mij voorheeft. De maatregelen en uitspraken van onze ministers zijn wellicht niet altijd even doelmatig – zeker niet als ze vrolijk zijn bedoeld: ‘Dansen bij jansen’, ‘Zeg roodkapje waar ga je heen…’ – maar ze zullen uit oprechte betrokkenheid zijn genomen. Wat de vaccinatie betreft: als kind ontving ik ooit een DKTP-prik tegen difterie, kinkhoest, tetanus en polio. Als journalist reizend door Afrika werd ik ingeënt tegen gele koorts, tyfus en nog wat van die exotische virussen. Niet leuk, wel handig. Gelukkig nooit zo’n ziekte gehad. Dus kom maar op met die boosterprik!
Geen trend, eerder herhaling
Waar ik wel wat van denk te weten, is propaganda: het verspreiden van desinformatie, fake news zo u wilt, of gewoon wilde verhalen. Toen de pest in de veertiende eeuw in Europa huishield, overleed een derde van alle Europeanen. De ziekte ontwrichtte het openbare leven. Er heerste honger. Waarom had God de mensheid gestraft? Wie was hier verantwoordelijk voor? Minderheden zijn altijd een prettig overzichtelijke groep als het om schuldigen gaat: dus werden Joden, bedelaars en mensen met lepra en andere zichtbare ziekten vervolgd. En werden er verhalen verzonnen. De lepralijders zouden de waterputten vergiftigen, op aandringen van de Joden, om alle Christenen uit te roeien. En zo begonnen, dankzij fake news, de pogroms in alle gebieden waar de pest heerste. Ook in Nederland, in Zutphen en Zwolle bijvoorbeeld. Ongetwijfeld werd er hier en daar nog een heks op de brandstapel gelegd, want ook toen gold: een mens kan niet voorzichtig genoeg zijn als er overal onheil dreigt.
De huidige sprookjes over de vergiftiging van vaccinaties zijn even bizar als de verhalen uit de middeleeuwen. Dus hoe kunnen we dit soort bizarre verhalen tegenhouden? De Nederlandse hoogleraar gedragspsychologie aan de Universiteit van Cambridge, Sander van der Linden, ontwikkelt methoden om desinformatie tegen te gaan. Hij adviseert, met enige schroom zelfs Facebook, op dit moment nog steeds de grootste verspreider van desinformatie. In een onderzoek naar berichten over de klimaatcrisis op het vriendenplatform vonden onderzoekers 45.000 posts van 196 gebruikers, die stellen dat de door mensen veroorzaakte klimaatverandering onzin is. Wie nu een bericht op Facebook plaatst met de stelling dat de klimaatcrisis onzin is, krijgt een pop-up die uitlegt hoe het klimaat in zijn of haar omgeving verandert. Bij geplaatste berichten worden bezoekers verwezen naar Facebooks eigen Centrum klimaatwetenschap, waar de hoogleraar aan meewerkte.
Symptoom huidige maatschappij
De waarheidssandwich is een van de technieken die Van der Linden heeft ontwikkeld om desinformatie tegen te gaan. Eerst worden feiten gepresenteerd, vervolgens de desinformatie en hoe de verspreiders van desinformatie te werk gaan, om weer te eindigen met de feiten. Een goed voorbeeld daarvan is de game Go Viral, die de gebruikers leert nepnieuws over vaccins te herkennen. Een mooi initiatief, maar is dat genoeg?
Afgelopen week publiceerde de Amerikaanse denktank Aspen Institute een rapport met aanbevelingen om de verspreiding van desinformatie tegen te gaan. Het rapport geeft duidelijk aan dat desinformatie een symptoom is van onze huidige maatschappij, niet de ziekte. Mis- en desinformatie ontstaat in een wereld vol onzekerheden, waar misleiding op social media-platformen door kwaadwillenden makkelijk en goedkoop kan worden ingezet, waar het vertrouwen in de politiek steeds minder wordt en media de politiek als een wedstrijd verslaan met winnaars en verliezers, waar incidenten de waan van de dag bepalen en beleid onderwerp wordt van achteraf gelijk krijgen. En ja, dat lijkt akelig veel op de situatie waarin we nu zijn beland.