Beeldvorming is geen beleid. Maar beleid kan wel door beeldvorming worden veranderd. Zoals bij Tata Steel, beter bekend als de Hoogovens. Waar jarenlang trots en bewondering de boventoon voerde, wordt nu kritisch gekeken naar de negatieve milieu- en gezondheidseffecten voor omwonenden van de fabriek. Onder druk van de publieke opinie verandert Tata Steel wel degelijk zijn beleid, ziet mediaspecialist Tonie Broekhuijsen.
Trots. Dat waren ze. Drie jaar geleden nog, bij de viering van het 100-jarig bestaan dat bijgewoond werd door koning Willem-Alexander. Martijn Smit, burgemeester van Beverwijk, glundert als hem door de regionale zender Omroep Heemskerk gevraagd wordt wat deze viering betekent: '100 jaar staal is ook 100 jaar trots!' In de toekomst van het bedrijf heeft hij nog alle vertrouwen. ,,Staal wordt bijna volledig gerecycled of opnieuw gebruikt. Dus het is een duurzaam product.”
Eén van de industriële paradepaardjes van Nederland
Ooit was het bedrijf één van de industriële paradepaardjes van Nederland: de Koninklijke Hoogovens in IJmuiden, opgericht in 1918. Op oude filmpjes op YouTube wordt op gedragen toon het productieproces uitgelegd. 'In grote staalpannen met vuurvaste bekleding wordt het vloeibare staal opgevangen', waarna een orkest het zwart-wit beeld verder begeleidt, totdat wat schimmige arbeiders in beeld komen. 'Dat staal is wel een beetje heet! Als de arbeiders zich er niet op hadden gekleed, zouden ze het er niet bij uithouden. Een helse gloed, dag en nacht.'
In het tv-programma Andere Tijden vertelt een oud-werknemer hoe dicht hij bij het vloeibare staal stond. ,,Bloed- en bloedheet. Je stond gewoon te werken in allerlei schadelijke dampen met kankerverwekkende stoffen.”
Loyaliteit medewerkers was ongekend
Soms gingen wel drie generaties, van grootvaders tot kleinzonen, aan het werk in de Hoogovens. Ze woonden in de buurt, in huizen die ze van de Hoogovens huurden. Na veertig jaar kregen de arbeiders een gouden horloge. De loyaliteit van de medewerkers, zo laat het tv-programma zien, was ongekend. In de omgeving van de Hoogovens – IJmuiden, Wijk aan Zee, Velsen, Beverwijk - wisten de gemeenten wel waar het geld vandaan kwam.
Tot dertig jaar geleden stond naast de kolenbergen van de staalfabriek zelfs een camping, die – onder protest – in 1992 werd afgebroken. De zoon van de toenmalige campingbeheerder herinnert het zich nog goed. ,,Eens per jaar stond de wind verkeerd en dan zat de hele camping onder zwart roet. Wij vonden het grappig, maar mijn vader was wel bezorgd.”
Eind jaren tachtig van de vorige eeuw werkten er nog 27.872 werknemers in IJmuiden, inmiddels is dat nog maar een derde, ruim 9.000. Met het verdwijnen van de werknemers verdween ook de loyaliteit in de omliggende gemeenten. En dat merken ze nu bij Tata Steel, zoals het bedrijf sinds 2007 heet, na de overname van het Engelse Corus.
Twintig jaar procederen
Vanaf 2003 verschijnen er regelmatig rapporten over het effect van de staalproductie op de gezondheid van de omwonenden. Vaste afzenders zijn de GGD Kennemerland, de GGD Amsterdam, huisartsen uit de IJmond, TNO en RIVM. De dorpsraad van Wijk aan Zee procedeert al twintig jaar tegen de milieuvergunningen die de staalgigant ondanks alle bezwaren van omwonenden van gemeenten en de provincie Noord-Holland krijgt.
Tata Steel houdt zich weliswaar aan die vergunningen, maar de omwonenden zijn de stank- en geluidsoverlast en de uitstoot meer dan zat. In mei klagen 1100 omwonenden en acht stichtingen Tata Steel aan, omdat het bedrijf gevaarlijke en kankerverwekkende stoffen blijft uitstoten. Eerdere bekendmakingen van Tata Steel dat het direct 300 miljoen euro investeert in het verminderen van de uitstoot van schadelijke stoffen helpen niet meer.
En dan, begin september, verschijnt er weer een rapport van het RIVM: en wéér wordt er geconcludeerd dat er veel stank- en geluidsoverlast is, dat mensen in de omgeving vaker ziek zijn, dat longkanker meer voorkomt dan elders in Nederland en dat het aantal kankerverwekkende stoffen in de uitstoot is vervijfvoudigd sinds 2019. Buitenspelende kinderen zijn daar de dupe van. En dat is druppel.
Directievoorzitter Hans van den Berg meldt in Nieuwsuur dat in 2023 de uitstoot zwaar verminderd zal worden door een nieuwe filterinstallatie. Maar deze mededeling is niet genoeg. Zowel binnen de provincie Noord-Holland als in Tweede Kamer gaan twee jaar na het eeuwfeest stemmen op om Tata Steel te sluiten. Ook de gemeenten in IJmond keren zich opeens tegen het toenmalige paradepaardje.
Aardgas en waterstof
Twee weken later meldt Tata Steel dat het bij de productie van staal wil overstappen van kolen op aardgas en uiteindelijk waterstof. Binnen tien jaar moet het productieproces worden aangepast. 'Een radicale koerswijziging', noemt de directievoorzitter deze beslissing. Onder de noemer ‘Goed voor klimaat en voor de omgeving’ worden de plannen wereldkundig gemaakt. Eén dag voor de tweede discussie over de toekomst van Tata Steel in de Tweede Kamer. Dankzij deze nieuwe plannen geeft de Tweede Kamer het bedrijf het voordeel van de twijfel en wordt er niet meer over sluiting gesproken, maar over het geven van subsidies om de ‘transitie’ te ondersteunen.
Van den Berg is dus nét op tijd geweest.
Veel directievoorzitters zullen zich in dit soort situaties niet de les laten lezen door de buitenwereld, maar Van den Berg kent het belang van beeldvorming: hij geeft fouten toe, erkent de zorgen van bewoners en probeert het vertrouwen van de samenleving terug te winnen.